De verhalen, herinneringen en herdenkingen gaan voort tot vandaag

Jan Huijbrechts (1962) is master Algemene Cultuurwetenschappen. Hij schreef een twintigal militair-historische studies en twee alternatieve Antwerpse stadsgidsen. Hij werkte mee aan Onsterfelijk in uw steen, over soldatengraven en WOI en aan Hoogspanning aan de Belgisch-Nederlandse grens, over de beruchte ‘dodendraad’. Dit jaar verschenen twee boeken van hem Antwerpen 14-18 en Antwerpen 40-45 waarin hij gedetailleerd beschrijft, hoe de havenstad en zijn bewoners deze twee gruwelijke oorlogen overleefden. In september 2020 herdenkt Antwerpen de Bevrijding 75 jaar geleden. Meer dan vier jaar leefden de Antwerpenaren onder het juk van de Duitse bezetter. De oorlogsnachtmerrie begon voor Antwerpen , op 10 mei 1940. De Blitzkrieg van de Duitsers zou al na negen dagen tot in de stad rollen. In de gemeenten ten noorden van Antwerpen leidde de komst van het Franse leger tot veel luchtaanvallen door Stuka’s. Al in de eerste dagen van de oorlog vielen er massa’s slachtoffers, met enorme materiële schade. Maar ook Antwerpen en de luchthaven kregen hun portie. Met de vreselijke gebeurtenissen van de Eerste Wereldoorlog nog vers in het geheugen, sloegen heel wat Antwerpse burgers op de vlucht voor het oorlogsgeweld. Ook de socialistische burgemeester Camille Huysmans, die altijd op de bres gestaan had voor het joodse deel van de Antwerpse bevolking, verlaat samen met drie andere schepenen de stad. In het spoor van de regering en andere parlementairen trekt hij via Frankrijk naar Londen. De katholieke havenschepen Leo Delwaide neemt zijn taken over. Ook in Antwerpen laat de Belgische overheid op het moment van de Duitse inval verdachte personen arresteren. Niet zelden zijn het buitenlanders, communisten en zelfs antifascisten. Maar ook enkele vooraanstaande nationaalsocialisten, rexisten en radicale Vlaams-nationalisten rekent men daarbij. Op 13 mei vertrekken vanuit de Antwerpse gevangenis in de Begijnenstraat o.a.August Borms, René Lagrou, René Lambrichts, Jan Timmermans, Ward Hermans. Uiteindelijk keren die laatsten niet zo lang daarna terug naar Antwerpen. De joodse gedeporteerden blijven wel veelal gevangen in de Zuid-Franse kampen. Een broodcrisis en de stijgende voedselschaarste werken sociale spanningen in de hand. Op 23 maart trekt een groep volksvrouwen met een zwarte vlag naar het gemeentehuis van Berchem. Het is de voorbode van grotere volksprotesten op de Antwerpse Grote Markt rond 21 mei. Mee opgejut door communistische militanten eisen volksvrouwen uit de vijfde en elfde wijk meer en betaalbaar brood en scherpere prijscontroles. De voedselprijzen zijn dan al met 75% gestegen. Op de zwarte markt pieken de prijzen nog meer. Burgemeester Delwaide kan niet anders dan actie ondernemen. Enkele dagen later ontvangt hij een delegatie van de vrouwen op het Schoon Verdiep. De Duitse bevelhebber in Antwerpen start al in de zomer van 1940 de voorbereidingen van een Groot Antwerpen, maar botst op weerwerk vanuit de Brusselse bestuurskringen. Die voeren terecht aan dat het volstrekt illegaal is om de randgemeenten aan de stad te hechten. Het Antwerpse college, en in het bijzonder burgemeester Leo Delwaide, ziet de plannen wel zitten en drukt ze door. Ook de havenbonzen en andere economische spelers juichen de beslissing toe. Midden september staat de beslissing in het staatsblad. Vijf maanden later gaan de randgemeenten Berchem, Borgerhout, Deurne, Hoboken, Merksem, Mortsel, Wilrijk en een deel van Ekeren op in de fusie. De gemeenteraden vallen weg. De gemeenten houden op te bestaan. Ook Antwerpen kende jammer genoeg zijn jodenvervolging. Na enkele voorafgaande kleinschalige acties tegen joodse inwoners, komt het op Paasmaandag (14 april) tot openlijk geweld in de ‘joodse’ zesde wijk, een buurt vlakbij het Centraal station. Na de voorstelling van de propagandafilm Der ewige Jude, georganiseerd door de radicaal anti-Joodse groepering Volksverwering, ontspoort de massa. Zeker 200 Antwerpenaren en Duitsers tekenen present. Zij vernielen het huis van een rabbijn en stichten brand in de synagogen in de Van Den Nestlei en Oostenstraat. Ze slaan er de boel kort en klein en verhinderen het bluswerk door de brandweermannen. In het Jodenkwartier sneuvelen heel wat ramen en vinden er vernielingen plaats.Joden zijn vanaf nu verplicht hun onroerende goederen, rekeningen en andere waardepapieren aan te geven bij de Duitse diensten. Joodse ondernemingen komen onder Duits beheer. Een tweetal maanden later schrapt de De Antwerpse Raad van Orde van Advocaten 17 Joodse collega’s en stagiairs. Vanaf de lente van 1945 keren Joodse en andere overlevenden terug uit de kampen. Zij komen aan in Antwerpen Centraal. De terugkeer uit de kampen van politieke gevangenen en Joodse mensen creëert grote verontwaardiging. De uitgemergelde en ondervoede lichamen maken indruk. Dit alles werkt een tweede opstoot van acties tegen collaborateurs of zij die daarvan verdacht worden in de hand. Huizen worden beklad. Vermeende collaborateurs maant men aan om de wijk, buurt of stad te verlaten. Veelal blijft het bij zulke acties. Grootschalig geweld in Antwerpen stad blijft in die periode uit. De verhalen, herinneringen en herdenkingen van die gruwelijke oorlog gaan voort tot vandaag. Met andere woorden: ook nu zijn we nog bezig met het schrijven van deze geschiedenis, en daarvan getuigt Jan Huijbrechts heel intensief. Aan de hand van zorgvuldig geselecteerde anekdotes, persoonlijke verhalen, gebouwen en monumenten en tientallen nooit eerder gepubliceerde foto’s, reconstrueert dit rijk geïllustreerde boek chronologisch het verhaal van ‘t Stad en zijn bevolking tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit fantastisch werk is het resultaat van jaren opzoekingswerk en het aanboren van nooit eerder geraadpleegde bronnen en is zeker voor jongeren van harte aan te bevelen literatuur.