Het gesprek van de geschiedenis aanwakkeren

De Bende van Jan de Lichte’, een Vlaamse reeks die zich afspeelt in de achttiende eeuw is, zoals veel historische drama’s, geïnspireerd op een historische roman, in dit geval van Louis Paul Boon. Maar de scenaristen gingen vooral hun eigen gang. Jan de Lichte werd in 1723 geboren nabij de Driesmolen in Velzeke in het marginale gezin van Judocus de Lichte en Elisabeth de Schepper. Zijn ouders waren toen al op middelbare leeftijd. Voor hun levensonderhoud dienden zij een beroep te doen op de Tafel van de Heilige Geest, het armenbestuur. Jans ouders en andere familieleden, zoals zijn oudere broer Pieter de Lichte en zijn oom Joannes de Schepper, liepen veroordelingen op wegens diefstal.
Jan was een snoever, driftig en belust op bravoure. Vermoedelijk als uitweg uit de armoede nam de jonge Jan dienst in het Oostenrijkse, vervolgens het Hollandse leger, om telkens kort daarop te deserteren. In 1740 pleegde hij zijn eerste diefstallen in Dikkele en Strijpen. Al gauw trok hij op met andere armoedzaaiers en landlopers, die men overal langs Vlaamse wegen tegenkwam.
In 1743 werd de eerste geweldpleging van Jan de Lichte genoteerd, toen hij met een pistool op bedevaarders aan de Onze-Lieve-Vrouw van Deinsbekekapel (Zottegem) schoot.
Ten gevolge van de Oostenrijkse successieoorlog vielen in 1745 de Franse troepen de Oostenrijkse Nederlanden binnen. Het Land van Aalst, dat ongeveer overeenkomt met het huidige Arrondissement Aalst, had toen ongeveer 125.000 inwoners. Plots moest het de 52.000 soldaten van het Franse leger voeden. De levensomstandigheden werden hierna nog harder.

De "bende" was geen gestructureerde organisatie, maar een losvast samenwerkingsverband van rabauwen, zigeuners en andere klassenlozen die nu eens met de ene, dan weer met de andere een slag sloegen. De rondtrekkende dieven stalen in afgelegen hoeves, in windmolens, smidsen, kortom bij de gewone man. De buit bestond vooral uit kleding, die werd doorverkocht aan helers, en voedingswaren voor eigen gebruik. Geld werd er nauwelijks buitgemaakt: dat was er niet te vinden. Misdaden waren doorgaans weinig heroïsch, zo werden Jan de Lichte en zijn kornuiten in 1747 bij een poging tot roofoverval met succes verjaagd.
Er waren verschillende kernen actief. De echt zware jongens zaten in de groep van Jan de Lichte. Deze opereerde vooral in de streek tussen Zottegem en Geraardsbergen en was vooral actief vanaf 1747. De groep bestond onder meer uit Francis van der Geenst ("Tincke"), Francis van den Haute ("Abeel"), Anthone van der Gucht ("Tone den Breteur"), Jan Savoye ("Klein Janneken"), Francis Meulenaere, Adriaan Vagenende, de broers Jean en Jacques Couvreur, Lieven Faviel, Jan de Vrieze, Gillis van der Elst, en Simon Ysenbaert. Er is in de historische bronnen geen indicatie dat Jan de Lichte echt de leider was.
De bandieten hielden zich schuil in oorden als het Raspaillebos en maakten hun buit te gelde in herbergen als De Honger in Sint-Maria-Oudenhove en De Paling in Aspelare. Tussen elkaar ontstonden er echter dikwijls conflicten, over de verdeling van de buit of over de aanspraken op de vrouwen waar ze ongehuwd mee samenwoonden.

Historische films kunnen een belangrijke invloed hebben op ideeën die mensen over het verleden hebben, alleen al vanwege hun populariteit. Het aantal lezers van de meeste historische boeken valt in het niet bij de kijkcijfers van historisch films en series.
Maar er sluipen al dan niet bewust veel anachronismen in dergelijke producties. In ‘De Bende van Jan de Lichte’ is er sprake van ‘sadisten’ – op een moment dat Markies de Sade zijn zevende verjaardag vierde. En als Jan rivaliserend bendeleider IJzeren Simon uitdaagt, spreekt hij de gevleugelde woorden: “De tijd is voorbij dat ijzer nog verwees naar uw macht en niet naar uw looprek.” Stoer, maar het looprek kwam pas op in de jaren 1950.De situering in het verleden is bij dit soort films en tv-series soms niet meer dan een bijkomstigheid.
Het hoge ‘Game of Thrones’-gehalte van ‘De Bende van Jan de Lichte’ is ook een manier om een nieuw publiek kennis te laten maken met de ambities en ongelijkheden van de achttiende-eeuwse samenleving. De nieuwe Netflixreeks mag dan niet malen om een anachronisme meer of minder, ze schetst toch een fascinerend beeld van een tijd van schrijnende armoede én radicaal geloof in vooruitgang. In 1744 vallen de Fransen voor de derde keer in driekwart eeuw Vlaanderen en Brabant binnen, en Noord Brabant wordt weer frontgebied. Het gevolg was weer schade door doortrekkende en bivakkerende legers, inkwartiering, brandstichting en plundering.
Twee jaar later trekken de Fransen opnieuw de Meijerij binnen.
In de zomer en het najaar van 1746 trekt het Staatse leger op tegen de Fransen en strijken regimenten buitenlandse soldaten in dienst van de Republiek neer in Diessen, Baarschot en Haghorst, en in een kamp tussen Beek en Diessen en op de Diessense heide. Soms werden de soldaten gevolgd door hun gezinnen.
De serie toont het schrille contrast tussen de ontembare ambities van de elites en de honger en miserie bij het volk, en ademt het vooruitgangsgeloof van de Verlichting. Zoals een personage het zegt: “Per slot van rekening we zijn al 1747, we leven niet meer in de Middeleeuwen hè.”
Ook de toenmalige spanningen tussen traditionalisten en hervormers komen scherp in beeld, bijvoorbeeld in de rivaliteit tussen de despotische burgemeester Coffijn en de (aanvankelijk) verlichte baljuw Baru. Volgens Coffijn moet de stadswacht ‘vooral angst aanjagen’, straffen dienen om ‘voorbeelden te stellen’, de bannelingen in het bos buit hij uit. Baru daarentegen noemt de lijfstraffen ‘pure barbarij’ en heeft ‘compassie met de sukkelaars in het bos’. Het is een karikatuur, maar is in lijn met hoe verlichte denkers zichzelf en hun tegenstanders destijds voorstelden.
Toch slaat de reeks ook daar de bal soms mis. Het is Coffijn die de bannelingen aan het werk wil zetten bij de aanleg van een steenweg. De verlichte Baru vindt dat uitbuiting. Dat staat haaks op het in verlichte kringen gangbare idee dat arbeid – de discipline van het werken – de sleutel was tot het verhelpen van armoede en criminaliteit. Niet de conservatieve Coffijn, maar de progressieve Baru had wegenarbeid als een gedroomde oplossing moeten zien voor het landloperprobleem – en veel andere problemen.
De figuur Jan De Lichte, de schrikbarende roverhoofdman met zijn bende, werd een hoofdpersonage in verschillende volkssagen.

Hij werd vermengd met andere bandieten, zoals de Bokkenrijders (Maasland-reden op toverbokken door de lucht-overdag leidden ze een onopvallend leven, vb: schoenmaker, zelfs chirurg,...en trokken 's nachts vermomd op rooftochten) en de binders en voetbranders (Franse Revolutie).

-De Wetterense gemeentesecretaris Ternest publiceerde in 1874 'Jan De Lichte en zijn bende'

-Volksschrijver Abraham Hans publiceerde in 1908 de roman 'Jan De Lichte en zijn zwarte roversbende'

-Louis Paul Boon schreef zijn roman 'De bende van Jan De Lichte' en 'De zoon van Jan De Lichte'
Daarom zijn vingerwijzende historici zo’n integraal deel van geschiedenis in boeken en op het scherm. Hun duidingen en correcties moeten we niet ­lezen als snijdende kritiek aan het adres van de makers van historische films en tv-series. Juist als zij hun werk goed hebben gedaan, door met goed entertainment een groot publiek aan te trekken, is er behoefte aan hun duiding. Want naast vermaken is dát de taak van historische films en tv-series: het gesprek over de geschiedenis aanwakkeren.
Dit boek wil niet zozeer de feiten en fouten in de serie benoemen, maar ze eerder aangrijpen om een ruimer beeld te schetsen van de achttiende-eeuwse Oostenrijkse Nederlanden in een eeuw van weelde en pauperisme, van gruwel en mededogen, van volkshelden en Verlichting, van bezetters en revolutie.