Hoe componeer je, hoe schrijf je en hoe breng je een verhaal? – interview met Bart Van Nuffelen

Name: Antwerpen Leest
Price range: $

16 november 2023

Door Tony Vanderheyden

Bart Van Nuffelen is regisseur van het Antwerpse gezelschap Martha!tentatief en werkte samen met Lucas Derycke aan de podcast ‘De kunst van het verdwijnen’, een ongelooflijke tocht door de Antwerpse joodse wijk en Diamantbuurt. Angelo Tijssens is theatermaker en scenarist en was co-scenarist van de hitfilms ‘Girl’ en ‘Close’. Zijn bijzonder goed onthaalde debuutroman ‘De Randen’ verscheen vorig jaar.

Op 23/11 in De Bist komen ze vertellen over hoe een verhaal gemaakt, geschreven en gebracht kan worden. Een voorproefje met Bart Van Nuffelen.

De podcast ‘De kunst van het verdwijnen’ won zopas de oorkonde “Story” op het podcastfestival in Oostende georganiseerd door De Standaard. Proficiat Bart, knappe prestatie!

Thanks!

In de podcast gaat het over drie opzienbarende verhalen in de Joodse wijk van Antwerpen. En die verhalen zijn op een bijzondere manier met elkaar verbonden. Wist je van bij het begin dat je iets bijzonders in handen had?

Nee, zeker niet. Het eerste deeltje van het verhaal dat we in handen kregen, was de overval op de bank op de Belgiëlei. Ik was al jaren gefascineerd door de Jodenwijk. Ik kwam er heel veel, omdat mijn vriendin daar woonde. En ik zag daar vaak prachtige, bijna wonderlijke taferelen. De Joodse aanwezigheid en dan zeker de orthodox-Joodse aanwezigheid drukt zich uit op een bijzondere manier: de kledij, de gebruiken, de feesten, soms heel gekke feesten, verwonderd keek ik dan, bijvoorbeeld hoe orthodox-Joodse kinderen heel opzichtig verkleed waren. Soms heb je het gevoel dat het er heel ascetisch aan toegaat, als buitenstaander. Je ziet mensen een heel strenge geloofsbelijdenis beleven maar soms zie je ze dan ook heel dronken en heel vrolijk op een plein staan dansen. Dus ik was al heel gefascineerd door het theatrale aspect van die buurt.

Het is natuurlijk ook een gewone grootstadsbuurt, maar dan wel met een heel bijzondere connectie. Dat wist ik al heel lang, maar ik besefte ook dat het vertellen van een verhaal over die wijk en daardoor ook over die gemeenschap heel moeilijk zou zijn, omdat het natuurlijk een notoir gesloten gemeenschap is. Dus moest ik wachten op een aangrijppunt om echt letterlijk in die wijk te duiken. Want dat is wat we doen als gezelschap met MartHa!tentatief, inzoomen op plekken en dan het verhaal van die plek vertellen.

Toen die bankoverval er was, ben ik die wel gaan opvolgen, gaan checken en verder onderzoeken, omdat het zo'n fascinerende zaak was. En het eerstvolgende punt waar we dan bij kwamen was toen ik ineens, terwijl ik er meer over probeer te weten te komen - we zijn dan al weken, misschien zelfs maanden verder - op een soort moodboard de foto’s van de daders nog eens bekeek en plots besef dat ik die ergens van kende. En toen ik besefte dat ik die kende omdat die bij mij nog niet zo heel lang daarvoor een wasmachine hadden geleverd. Toen kwam dat plots heel dichtbij en vond ik het extra de moeite om verder in te zoomen. Die jonge mannen waren van Georgische origine, dat bleek uit krantenberichten. Hoe komen die ertoe om op heel korte tijd van het brengen van wasmachines over te gaan naar banken overvallen? Ja, dan werd het wel altijd maar interessanter natuurlijk.

Heb je dan een speciale voelspriet voor verhalen Bart? Iets wat andere mensen gewoon als feiten opnemen, maar waar jij dan toch ergens linken legt en dat in iets anders kunt uitsmeren? Is dat iets dat je ontwikkeld hebt of is dat altijd al aanwezig geweest?

Ik denk dat het ontwikkeld is. Sinds 2010 weten we als gezelschap heel goed wat we doen, wat we kunnen. Inzoomen op elementen uit de stad. We hebben een stuk gemaakt over en met de zogenaamde verslaafden op het De Coninckplein, over het Stadspark, over verschillende aspecten van de stad die we fascinerend vonden. Ik woon hier en kijk toch wel de hele tijd naar mijn eigen omgeving met een bepaalde aandacht of voelsprieten voor wat er over te vertellen valt. Dus met die bankroof, de Joodse wijk, de Georgische daders, jonge mannen uit Antwerpen, wist ik: dit is een aanleiding om die Joodse gemeenschap binnen te stappen met mijn vragen.

En dan verzamel je notities, of hoe pak je dat proces aan, Bart?

Het zijn eigenlijk heel de tijd knipsels. Op de goede dagen, als ik niet te hard in een project vastzit, probeer ik de nodige openheid aan de dag te leggen, kranten te lezen, media te volgen. En dit verhaal was zo interessant, omdat ik natuurlijk al lang iets over die wijk wou doen, dat ik dat deed met meer aandacht, en dan begin je er tijd in te steken, erover op te zoeken. Dan begin je het internet af te schuimen, en zo kom je dan dichter en dichter tot iets wat het begin bleek van een heel groot verhaal.

En dat raakt dan aan iets heel bijzonders, de psychogeografie: de geografie van de verbeelding of het in kaart brengen van het effect dat een omgeving heeft op emotie en gedrag. Is dat het centraal thema en is dat een specifieke interesse van Bart Van Nuffelen? Is dat ook iets waar je dan mee bezig was, of is dat maar zijdelings gekomen?

Bijzonder dat je die term kent en gebruikt. Ik heb die term pas leren kennen in het onderzoek naar dit verhaal. Professor Herman van Goethem schrijft er op een bepaald moment over, ik kende dat begrip niet. Ik ben dan meer gaan opzoeken over dit concept, zo'n plek of een buurt die door zijn geschiedenis iets betekent, van vroeger naar nu, van wijk naar omgeving, ik vind dat heel fascinerend. Als je nu heel die podcast bekijkt, een bijna onwerkelijke samenkomst van drie verhalen op letterlijk één hoek, één kleine vierkante kilometer. Ja, dan is dat wel meer en meer een centraal thema.

Op een bepaald moment in verschillende proefversies hebben we dat zelfs ook zo benoemd. En dan beslist om de term toch niet te gebruiken, we wilden het vooral aan de toehoorders laten voelen. Maar voor mij werd het na verloop van tijd een heel inspirerende term.

En dan hebben jullie, of jij, toch besloten er een podcast van te maken. Waarom een podcast, en geen theaterstuk, een boek, een documentaire?

We gingen verder op onderzoek en we stelden vast dat heel die buurt, waarin deze gebeurtenissen spelen, volhangt met camera’s. Dat is natuurlijk ondertussen voor heel de stad zo, maar die buurt is, zeker op Antwerps niveau, maar ook op Vlaams, Belgisch niveau, zelfs op Europees niveau, daarin een voorloper in geweest. En ja, er waren twee interessante dingen. Die bankroof is met ongelooflijk veel camera's live gefilmd. Dan dacht ik, is dit niet meer een film dan een toneelstuk? En toen ik dan ging opzoeken hoe het komt dat er zoveel camera's hingen, bleek de start van die camerabewaking te liggen in een aanslag in 1980. Een aanslag die ik zelf niet kende, terwijl ik toch meer dan gemiddeld geïnteresseerd ben in de stedelijke geschiedenis. Iedereen kent de aanslag van 1981 op de Hoveniersstraat, die heel het diamantkwartier eigenlijk heeft verwoest. Maar dus een jaar eerder was er dus ook een aanslag exact op diezelfde hoek waar dat dus de bankroof plaatsvond. Dat vond ik zo'n ongelooflijk samenkomen van werkelijkheden.

En dan begon ik wat moeite te krijgen met het uitwerken van een toneelstuk. Want dat is natuurlijk wat een toneelstuk altijd doet, de werkelijkheid verheffen en transformeren naar een soort van indikking van een uur, anderhalf uur. Om dan hopelijk over die werkelijkheid heel veel te zeggen.

De grote kracht hier is de combi van de verhalen, op diezelfde hoek. Het documenteren van hoe dat allemaal samenkomt. En toen hadden we dus door dat het in eerste instantie geen toneelstuk kon zijn. En al langer wisten we, of vermoedden we dat deze verhalen wel eens heel goed zouden kunnen werken in een podcast. Op het moment van die beslissing (2020) was een podcast veel obscuurder dan nu. Het had die enorme vlucht nog niet genomen. Johan (Petit) had gewerkt in een andere toneelproductie, een coproductie met Lucas (Derycke, audio- en theatermaker, nvdr) .

Wij hebben hem gecontacteerd, ons verhaal voorgelegd en hij zei onmiddellijk: ja, dit is echt podcastmateriaal. En dan is het radicaal geswitched van een toneelstuk naar een podcast. En dan is er het moment dat we te weten komen dat er een jongetje langs diezelfde hoek was gelopen, die in de razias was ontsnapt, dat is dan het derde verhaal.

Dan werd het echt een volwaardige podcast. Maar die keuze voor een podcast was dan ook een keuze voor een heel ander publiek dan jullie trouwe theaterpubliek? Want het podcastpubliek is misschien niet hetzelfde als het publiek dat jullie gewoon zijn, of heb je dat niet ondervonden?

Ja, dat hebben wij heel erg ondervonden. Maar dat podcastpubliek, als je het bereikt, is ongelofelijk veel groter dan het publiek dat wij als theatergezelschap bereiken. Een succesvol stuk, echt heel veel gespeeld, honderden voorstellingen, dan nog kom je maar op een 50.000 toeschouwers. Dat is dan gigantisch veel. En dat is nu het wonderlijke aan die podcast, die ook maar draait om het vertellen van verhalen, die bereikt oneindig veel meer volk, dus dat is fijn.

En hoe verliep het uitschrijven?

Heftig in de zin dat we relatief vlug hebben gevoeld of beslist dat we die drie verhalen door elkaar wilden vertellen. En doorheen die verhalen zijn er een aantal thema's die aan bod komen. Dus dat was een enorm complexe puzzel, maar dat is nu toevallig hetgeen waar ik ook heel bevlogen van word. Om na te denken over: hoe vertellen we dat? En dat is met oneindige schema’s gegaan, met soms zenuwslopende schrijfmaanden. En dan voorleggen aan Lucas en dan de rest van het gezelschap en weer opnieuw en weer anders proberen. Een extreme puzzel dus, die wel heel veel vruchten heeft opgebracht, maar ook enorm veel werkuren heeft gekost. En momenten van diepe wanhoop.

Het heeft inderdaad zijn vruchten afgeworpen. De erkenning met de oorkonde voor de podcast is terecht, zoals ook de mooie reacties op De Randen van Angelo Tijssens. Jullie komen op 23.11 samen naar De Bist. Wat mag het publiek daar van jullie verwachten?

Ik heb Angelo zijn boek graag gelezen en Angelo heeft de podcast graag beluisterd. Dus ik vermoed dat wij gaan spreken over de raakpunten tussen wat een boek schrijven is, wat toneel maken is, wat een podcast maken is, wat een verhaal vertellen is. Waar ik het meest gerust in ben, is dat dat alles wordt geleid, wordt bevraagd, wordt onderbouwd door Vanessa Broes. Zij is echt een heel straffe interviewer, die ook altijd heel goed het materiaal kent. Dus zeker een extra attractie, die Vanessa. Ik heb haar al verschillende keren meegemaakt. Hoe ze schrijvers introduceert, hoe ze ons op plekken brengt en ook het publiek op plaatsen brengt waar de schrijvers het zelf niet verwachten. Sterk.

Dus ik begrijp dat zowel voor degenen die de podcast al beluisterd hebben, en dat zijn er al velen, maar ook voor degenen die het nog niet gehoord hebben, er boeiende achtergronden, anekdotes en bredere inzichten komen. En dat heel wat tipjes van verschillende schrijversluiers worden opgelicht.

Ja, dat vermoed ik inderdaad. Hoe komt een verhaal tot stand, wat heb je nodig. Hoe kunnen we in dingen die ons omringen een verhaal zien en hoe mooi is het te kijken hoe die soms samenhangen.