Geweldige klassieker

Lijmen/Het been is een klassieker van Willem Elsschot (1882-1960), ook verfilmd en waarschijnlijk één van zijn meest gelezen boeken. De romans Lijmen (1923) en Het been (1938) zijn moeilijk apart te beschouwen. Het verhaal van Lijmen staat nog wel op zichzelf, maar Het been kan niet apart gelezen worden van het eerste deel. Is dit werk zoveel jaren later nog vlot te lezen en actueel? Het antwoord is volmondig ja!

Elsschot/Alfons De Ridder rekent in dit boek af met de reclamewereld waarin hij zelf werkte om zijn kost te verdienen. Want ook werkelijk al Elsschots boeken hebben enkele autobiografische kenmerken meegekregen, overgoten met een fictieve saus. In het begin van Lijmen leert Elsschots alter ego, Frans Laarmans, op een avond in de kroeg de heer Boorman kennen, het is overigens het eerste boek waarin beide heren ten tonele gevoerd worden. Laarmans is in zijn eigen leven het spoor even bijster en als Boorman hem als het ware verordent bij hem te komen werken, weet hij niet hoe het af te slaan en komt hij te werken voor het Algemeen Wereldtijdschrift voor Financiën, Handel, Nijverheid, Kunsten en Wetenschappen. Hij zal meer en meer beïnvloed worden door de onvermurwbare sluwe zakenman die Boorman is en die in hem zijn opvolger ziet. Door bij verschillende soorten zakenlui te gaan ‘lijmen’ om in dit tijdschrift te adverteren en ineens een groot aantal exemplaren zelf aan te kopen, verdienen Boorman en nu ook zijn nieuwe collega hun geld. Maar het is eigenlijk allemaal gebakken lucht. De teksten waarin ze hun klanten voorstellen, zijn als het ware een ‘template’ die tegenwoordig met een computerprogramma gemakkelijk ‘gepersonaliseerd’ zouden kunnen worden.

Op een dag komen ze terecht bij een smederij van liftjes van Mevr. Lauwereyssen en haar broer, waar die eerste de broek draagt en de bevelen uitdeelt. Door de handige Boorman wordt ze echter ‘gelijmd’ omdat hij in haar ogen zo mooi spreekt over hun zaak, en op die manier worden ze voor een groot geldbedrag – zeker in die tijd voor een kleine zaak – in de luren gelegd. Aan Laarmans de ondankbare taak om elke afbetaling te gaan innen, waar hij overigens meer en meer last mee zal krijgen. Mevr. Lauwereyssen heeft een been dat haar parten speelt en dat niet meer mee wil. In Het been komen Boorman en Laarmans, als ze na een hele tijd samen weer op tocht gaan, heel toevallig Mevr Lauwereyssen terug tegen, en voelt Boorman zich eindelijk schuldig door de toestand waarin zij zich bevindt, omdat zij haar been verloren heeft. Hij wil die schuld koste wat kost terugbetalen wat hem heel wat hoofdbrekens zal kosten. Zij wil namelijk helemaal niets meer te maken hebben met hém.

Zijn gebruik van ironie en zijn heerlijke taalgebruik maken dit tot een heel hilarisch boek, toch zeker zijn eerste verhaal Lijmen heeft heel wat humor en woordspelletjes in zich. Elsschot schrijft dikwijls het één terwijl hij het ander bedoelt:

“Ze voelen iets en gaan zitten denken als iemand die zijn geweten onderzoekt. En opeens heb je daar het dwaallicht van den twijfel dat uit de nevelen opstaat. […] Honderden malen heb ik patiënten bijgestaan in hun strijd, met al de kracht die ik putte uit de kans om een zaak af te sluiten, maar tevergeefs.”

Dit komt in het boek uit de mond van meneer Boorman, maar het is net hij die goed zal varen om zo snel mogelijk de twijfel van zijn klanten om zijn contracten te tekenen de kop in te drukken. Het tweede deel, Het been, is een wat minder komiek verhaal waarin de schuldaflossing en het proces met Mevr Lauwereyssen de hoofdmoot vormt.

Zijn taal mag dan hier en daar wat archaïsch voorkomen nu, toch zijn Elsschots boeken door zijn korte en eenvoudige zinnen – zeker in vergelijking met zijn literaire tijdgenoten – nog vrij goed te begrijpen in onze tijden. De pen waarmee hij de gehaaide trucs van Boorman beschrijft, is vlijmscherp en kan nu nog gezien worden als kritiek op de multinationaal ontwikkelde bedrijfswereld. De dialogen kan je door je eigen ogen en oren mee beleven, en klinken volledig plausibel, ook al is er soms wat naïviteit gemoeid bij de tegenpartijen van Boorman, in het eerste deel dan toch.

Het naschrift van de Nederlandse Vrouwkje Tuinman sluit door haar persoonlijke noot over haar ervaringen met Elsschot in haar studietijd volledig in dezelfde humoristische stijl het boek af.