The way to his heart: Jan Leyers bij de Duitsers (lezing)
door Tony Vanderheyden
Wat was het uitgangspunt van de documentaire ‘Jan Leyers bij de Duitsers’ en de lezingen die je er deze winter over geeft?
Over de Duitsers leven een aantal hardnekkige vooroordelen: ze kunnen niet koken, ze hebben geen gevoel voor humor, ze zijn formeel en afstandelijk. Je moet ginder bij wijze van spreken al getrouwd zijn voor je elkaar tutoyeert. Mijn bedoeling was om voorbij die clichés te kijken. En wat ik bovenal wilde weten: hoe is het vandaag met de Duitsers gesteld? Met het volk dat altijd de beste auto's, de beste wasmachines en de beste microfoons heeft gemaakt. Dat de reputatie heeft piekfijn georganiseerd en hyperefficiënt te zijn.
En hoe is het met hen gesteld?
Niet zo goed eigenlijk. Hun infrastructuur, de bruggen en de wegen, liggen er belabberd bij. Nergens in Europa zijn de treinen zo onbetrouwbaar als in Duitsland. Op het gebied van digitalisering lopen de Duitsers hopeloos achterop. Als je daar vertelt dat je in België in een ziekenhuis een radiografie kunt laten nemen en een halfuur later buitenwandelt met een code waarmee je thuis op je laptop zelf de beelden kunt bekijken, vallen ze van hun stoel. Dat is daar totale sciencefiction. Het vaakst gebruikte communicatiemiddel in de medische sector is daar nog altijd de fax, kun je nagaan. Toen ik aan dit project begon, dacht ik: de Duitsers, daar kunnen we veel van leren. Maar dat beeld heb ik snel moeten bijstellen.
Er is op korte tijd ook op geopolitiek vlak veel veranderd.
Absoluut, en met verstrekkende gevolgen. Toen Rusland Oekraïne binnenviel, kwamen er sancties en viel voor Duitsland het Russische gas weg. De Duitsers hadden eerder al al hun kerncentrales gesloten. De energieprijs ging door het dak. Nog altijd, nergens op de wereld is hij hoger. Bovendien bleken alle gasopslagplaatsen in Duitsland in de loop van de tijd in handen te zijn gekomen van Gazprom, het Russische energiebedrijf. En wat meer is: op het moment van de Russische inval bleken al die gasopslagplaatsen nog eens leeg te zijn ook. Je kunt bijna van schuldig verzuim spreken. De Duitsers zijn ook veel te lang met Poetin zoete broodjes blijven bakken. Terwijl hij intussen dood en verderf zaaide in Tsjetsjenië, in Syrië, Georgië... Hij bezette de Krim, liet passagiersvliegtuigen neerschieten, dat passeerde allemaal. De Duitsers hadden veel vroeger moeten inzien: van deze boer geen eieren. De Duitsers hebben zich in slaap laten wiegen.
Tot de val van de Muur en de Duitse hereniging in 1990 waren er twee Duitslanden: West-Duitsland en Oost-Duitsland, de DDR. Een paar jaar geleden was ik in Halberstadt, in een café waar vooral voormalige Oost-Duitsers kwamen. Daar overheerste de Ostalgie, het terugverlangen naar het vroegere Oost-Duitsland. We hadden minder, zegden ze, maar er was niemand die meer had. En dat maakte het draaglijk.
Die verzuchting hoorde ik in het oosten van Duitsland heel vaak: 'Het kameraadschappelijke, het sociale is verdwenen. Ooit stonden we schouder aan schouder, nu is het elleboog tegen elleboog. Van kameraden zijn we concurrenten geworden.' Uit Arm en Rijk, een van mijn vorige reisdocumentaires, heb ik geleerd dat mensen graag vergelijken. Als niemand in het dorp een auto heeft, vind jij het niet zo erg dat je er ook geen hebt. Maar als jij de enige in het dorp bent die geen auto heeft, dat is een heel ander verhaal. Dan voel je je tekortgedaan. In de DDR was het: we hebben niet veel, maar we zitten allemaal in hetzelfde schuitje. Vergeet ook niet dat in de DDR niemand werkloos of dakloos was. Onderwijs, zorg, dat was allemaal gratis. Kinderen kregen op school drie keer per dag te eten: ontbijt, lunch en vieruurtje. Zonder dat de ouders daarvoor moesten betalen. Daar kunnen wij hier vandaag alleen maar van dromen. En ik hoor nu al het protest: wat, ga jij de DDR verdedigen? Ben jij de Stasi vergeten? De Muur, de vopo's die iedereen die probeerde te vluchten onverbiddelijk neerschoten? Nee, daar ben ik me natuurlijk van bewust, maar het is zoals vele mensen in het oosten me zegden: ze hebben het kind met het badwater weggegooid. De goeie dingen hadden ze moeten behouden.
Echt eengemaakt is Duitsland dus nog niet?
Vijfendertig jaar na de hereniging blijven de verschillen tussen oost en west groot. De lonen en de pensioenen liggen in het oosten nog altijd een stuk lager. Alle belangrijke posten in het oosten van Duitsland worden bezet door 'West-Duitsers'. Universiteitsrectoren, directeuren van grote instellingen, rechters, generaals in het leger. De 'Oost-Duitsers' voelen zich nog altijd uit de hoogte behandeld. Er is een tijd geweest dat de dingen de goeie kant leken uit te gaan, maar vandaag is de onvrede groter dan tien, vijftien jaar geleden.
Waar komt je fascinatie voor de Duitsers vandaan?
Na mijn humaniora ging ik in Antwerpen - aan de UFSIA toen nog - filosofie studeren.
We moesten al die ouwe knarren in het Duits lezen: Kant, Hegel, Nietzsche, Marx, Schopenhauer. Hoe ik me daar doorheen heb geworsteld, weet ik nog altijd niet. Maar dat was mijn eerste echte kennismaking met het Duitse denken. Later hebben we met Soulsister heel vaak in Duitsland getourd en opgetreden. Mijn kennismaking met de Duitsers is in fasen verlopen. Maar filosoferen, nadenken, debatteren, zijn dingen waar de Duitsers nog altijd op verzot zijn. Soms wat te veel eigenlijk, soms wil je ze tot wat meer actie aanporren. Als vier Duitse intellectuelen op televisie anderhalf uur over de problemen van de auto-industrie debatteren, hebben ze achteraf het gevoel dat ze er ook echt iets aan gedaan hebben. Terwijl je in de realiteit natuurlijk nog altijd maar even ver staat als voor het debat. Maar dat gevoel hebben ze niet.
Wat is er je tijdens deze reis nog meer duidelijk geworden?
Duitsland is een land van contrasten. Het is het land van de reformbeweging, van natuurvoeding, van de machtigste groene partij in Europa. Tegelijk mag je in Duitsland op autostrades nog altijd zo hard rijden als je wilt. Het is het land van Goethe en Beethoven, maar ook van Himmler en dokter Mengele. Het heeft het hoogste en het laagste voortgebracht waartoe een mens in staat is. Van de ene kant heerst in Duitsland een groot schuldbewustzijn: er wordt veel tijd en energie gestoken in herdenkingen, schoolbezoeken aan voormalige concentratiekampen, in wat ze daar Erinnerungskultur noemen. Tegelijk is extreemrechts nergens zo ranzig als in Duitsland. Op illegale bijeenkomsten wordt ongegeneerd de Hitlergroet gebracht, de Führer wordt geciteerd, onvoorstelbaar allemaal. De radicaalste Vlaams Belangers zijn misdienaars vergeleken met wat er in Duitsland rondloopt.
Waarin verschillen je lezingen van de reeks die we op tv konden zien?
In een documentaire kun je alleen laten zien wat de camera geregistreerd heeft, terwijl ook achter de camera interessante dingen gebeuren, of op momenten dat de camera niet draait. Dat verwerk ik allemaal in mijn verhaal. Je hebt intussen ook alles wat kunnen laten bezinken, je ziet verbanden die je op het moment zelf misschien niet opvielen. Verder is mijn lezing 'niks in de handen, niks in de mouwen'. Ik ga op het podium achter een keukentafel zitten en vertel twee uur lang. Van alle dingen die ik doe, ervaar ik dat als het meest intense. Twee uur lang pure communicatie. En communicatie is geluk. Verder gebeurt er de afgelopen tijd zoveel in Duitsland dat mijn verhaal ook voortdurend evolueert.
De reeks ging over hoe wij naar de Duitsers kijken. Hoe kijken zij naar ons?
Ik heb de hele reis lang geen enkele Duitsers over België horen praten. Je ervaart op zo'n reis pas hoe klein en onbeduidend wij zijn. Duitsland heeft 85 miljoen inwoners, het is de derde grootste economie van de wereld, na de VS en China. Dat zorgt voor een totaal ander perspectief. Het is daar ook alles Duits wat de klok slaat. Alle films en series worden er gedubd. Zelfs Trump wordt daar in het tv-nieuws in het Duits gedubd. Als je alleen Duitse tv kijkt, heb je de stem van Donald Trump nog nooit gehoord.
Vaak hoor ik dat mensen Duits niet mooi vinden.
Dat komt omdat ze het blaffende Duits van de nazi's in hun hoofd hebben. Van de Hitlertoespraken, van de SS'ers in oorlogsfilms. Maar Duits kan heel lieflijk klinken. Het is wel aartsmoeilijk, met al die naamvallen. Ze hebben ook voor zowat alles een specifiek Duits woord. Neem 'het personeel'. In het Engels 'the personnel', in het Spaans 'el personal', in het Frans 'le personnel'. In het Duits is dat 'die Belegschaft'. Begin er maar aan. Een Syriër in Berlijn zei me: 'Life is too short to learn German'.
Interessant. Ter afsluiting: Welk Duitse auteur wordt hier te weinig gelezen?
(onmiddellijk en overtuigend) Hans Fallada. 'Wat nu, kleine man?' en 'Alleen in Berlijn' zijn hier bekend, maar Fallada heeft veel boeken geschreven en ik vind ze allemaal geweldig. 'Wer einmal aus dem Blechnapf frisst' bijvoorbeeld, 'Wie ooit uit een gamel heeft gegeten'. Het verhaal van een ex-gevangene die in de samenleving zijn draai niet meer vindt, overal tegen de muur loopt en uiteindelijk weer in de cel belandt. Als een thuiskomst bijna. Heel pakkend.
Bedankt. We zetten het op de leeslijst.
Jan Leyers in Bib Park - Merksem (wachtlijst)
Meer lezingen door Jan Leyers:
Een recente leestip over Hans Fallada
Wolf onder wolven - Of men wolven kan temmen? | Antwerpen Leest
