Boek Maand van de Filosofie 2023
Dichter, auteur en theatermaker Marjolijn van Heemstra ontdekte dat een van haar vooraanstaande voorouders een steen met hun familienaam erin gebeiteld had achtergelaten op de oeroude Voltzberg in de jungle van Suriname. Als bewijs van hun Hollandse aanwezigheid, een symbool van verovering en bezit. En als startpunt van de toekomstige ontginning van de regio. Deze daad van inbezitneming is voor de auteur van deze bijdrage voor de Maand van de Filosofie de aanleiding om te reflecteren over de plannen die we hebben voor de maan en, in een later stadium, de planeet Mars.
Op onze meest nabije ruimtebuur zijn er namelijk heel wat bruikbare grondstoffen te vinden, zoals goud, platina, andere zeldzame metalen die we voor onze elektronica gebruiken en water (in gesteenten en in bevroren vorm) dat als waterstof kan dienen. Omdat sinds het begin van de ruimtevaart dankzij nieuwe technologie de kosten voor een buitenaards reisje met 97% zijn gedaald, aldus Van Heemstra, zitten er tegenwoordig een hele hoop gespecialiseerde bedrijven te wachten om te kunnen/mogen vertrekken: Lunar Outpost, Ispace, Astra, Planet Labs, om een paar van deze zogenaamde “NewSpace-ondernemers” te noemen. Van Heemstra citeert een aantal van die “ruimtebaronnen”. Jeff Bezos (Amazon): “We moeten naar de ruimte om de aarde te redden.” Elon Musk (Tesla): “Occupy Mars.”
Van Heemstra betoogt dat de taal die door de commerciële actoren bij deze ruimteprojecten wordt gebruikt die van de kolonisator echoot. Ook een NASA-woordvoerder zei het zo: “De maan is voor de mensheid vandaag wat de Nieuwe Wereld was voor de Europeanen zeshonderd jaar geleden”. Van Heemstra heeft het over het “horizontale denken” (Lorenzo Veracini), waarbij het land van aankomst (door kolonisatoren) niet met nieuwsgierigheid wordt bekeken en waarbij er niet wordt gekeken naar wat er was en wat er is, maar naar wat er komt. Die visie gaat uit van ambitie en toekomstige winst. Het is deze consumptie-filosofie die enthousiaste bedrijven richting maan doet kijken (omdat duidelijk wordt dat de grondstoffen op aarde eindig zijn).
Die maanplannen wordt hoe langer hoe concreter. Men spreekt over “safety zones” rondom de lunaire ontginningsgebieden. De landingsplaats van de Apollo-raketten zullen beschermd archeologisch gebied worden. China wil tegen 2050 een afgetekende economische zone tussen de aarde en de maan. De maan wordt nu al opgesplitst en verdeeld. Maar er blijven uiteraard nog vele (praktische en filosofische) vragen open, die Van Heemstra her en der opwerpt. Bijvoorbeeld: Waar kan je landen? Welke sporen trek je? Welk afval laat je (niet) achter? Zal bij ontginning de maan niet in een permanente stofnevel worden omhuld? Hoe voorkom je aardse besmetting van niet-aardse plekken (waardoor onderzoek wordt verstoord)? Wordt bij massale ontginning de reflecterende functie van de maan niet aangetast? Welke nationaliteit krijgen maanbewoners? Deze en andere vragen tracht men te beantwoorden in het in 2016 opgerichte The Hague International Space Resources Governance Working Group. Daar zijn o.a. zogenaamde ruimtejuristen werkzaam. Maar een ruimtewetgeving opstellen gaat erg traag en de NewSpace-avonturiers hebben weinig geduld. Een denkpiste om de maan (en Mars) te beschermen tegen een neokoloniale veroveringstocht is dit hemellichaam te erkennen als rechtspersoon, naar analogie met rivieren (de Ganges en de Yamuna in India) en stukken grond (de natuur in Ecuador) die tegenwoordig beschermd (zouden moeten) zijn als erkend rechtspersoon. Een hoopvol idee.
In 1973 werd in de New York Times de maan officieel doodverklaard. Na onderzoek van maangrond bevestigden de wetenschappers dat de maan al 3 miljard jaar dood is. Het is die stelling die sindsdien de commerciële kijk op de maan heeft bepaald, aldus Van Heemstra. Ze betoogt dan ook dat we op een andere manier naar de maan moeten kijken en er in een andere taal over spreken: “We leven massaal in het verkeerde verhaal. Een verhaal waarin we zijn losgeknipt van de meest vitale relaties. Met de bodem waarop we leven, de takken die ons schaduw geven, de maan die water, dieren en mensen in beweging zet”. Van Heemstra pleit voor “een taal waarin de maan een gezicht heeft, een status en rechten”.
En dan komt het meest betoverende hoofdstuk in dit boekje, ‘In gesprek met de maan’, waarin je van de ene in de andere verbazing valt. Je leest over het mysterieuze ademhalen van de aarde; niet alleen de wateren staan onder de invloed van de maan, maar er is ook sprake van “terrestrische getijden”. (Handig bij Van Heemstra is dat je allerlei boektitels, artikels en websites krijgt om verder te lezen, als je wil.) In uiteenlopende culturen heeft de maan een belangrijke, rituele functie als godheid, als gids, als levend wezen. Ze beschermt de geliefden én de weerwolven, de dichters én de gekken. Ze heeft een dagelijkse (nachtelijke) invloed op het gedrag van dieren, van palingen tot oehoes, van mestkevers tot zeewezens. En de maan is overal ter wereld een of ander verbindend symbool van herhaling, cyclus, verschijnen en verdwijnen en herverschijnen. Per slot van rekening is het het enige object waarnaar we wereldwijd samen kunnen kijken.
Wat is ruimte waard is een oproep om na te denken met welk verhaal we straks de dampkring verlaten en de kosmos in trekken. Het is een pleidooi voor voorzichtigheid en voor dialoog met die prachtige hemellichamen die boven onze hoofden hangen, ouder dan de mensheid en dus voor altijd verbonden met ons (voort-)bestaan.
