Wedergeboorte van een vernietigd kunstenaar

Citaat: "Waarom altijd weer die orgelman? Hij kan staan voor de melancholie die een draaiorgel met zijn eeuwig herhaalde deuntjes al gauw opwekt. Hij doet ook denken aan een wandelende jood, zoals Nussbaum zelf er een is. Of is de orgelman vooral de kunstenaar op zoek naar een echo in een tijd waarin die zo moeilijk te vinden is?"

Voor ik het boek Orgelman van Mark Schaevers las, had ik wel gehoord van de Duitse kunstenaar Felix Nussbaum (1904-1944) die in Auschwitz werd vermoord. Zijn werk kende ik echter minder goed. Hoewel hij in zijn geboortestad Osnabrück bij Hamburg intussen een museum heeft, het eerste ontwerp van David Libeskind, in 1998 ingewijd door Gerhard Schröder, doet de naam Felix Nussbaum bij niet zo veel mensen een belletje rinkelen.

Bijna 20 jaar geleden nam Marc Schaevers een interview af van de zoon van een Holocaust-overlevende in een kantoor waar een poster aan de muur hing, voorstellende 'Zelfportret met Jodenpas', een van de beste werken van Nussbaum. Dat was de kiem voor tien jaar research en een buitengewoon gelauwerd boek dat de Gouden Boekenuil 2015 kreeg en tevens genomineerd werd voor de ECI - Literatuurprijs.

In Orgelman reconstrueert Mark Schaevers heel sterk en gedreven niet alleen het leven van Nussbaum, hij beschrijft ook hoe de wederopstanding van de kunstenaar in zijn werk ging. De titel 'Orgelman' is te danken aan het feit dat Nussbaum vaak een zigeunerachtige straatmuzikant in zijn werk smokkelde. De eerste keer dat hij zulks deed, was in 1932, net na zijn Prijs van Rome, en vlak voor zijn verhuizing van de Duitse naar de Italiaanse hoofdstad, waar hij blijvend onder de indruk raakte van afgebroken halve zuilen. Hij stond toen aan het begin van een lange ballingschap. Toch was hij nooit een politiek vluchteling. Felix Nussbaum, °1904, kwam uit een welgestelde en vrij artistieke Joodse familie uit Osnabrück, de stad van Erich Maria Remarque, een auteur die de nazi’s erg onwelgevallig was. Hij stond ver af van de bohémien-armoedzaaier-mansarde-kunstenaar, zeker in zijn Berlijnse periode. Maar hij heeft later, vooral op diverse plaatsen in Brussel, wel op zolderkamertjes gehokt, met zijn vrouw Felka Platek, een 5 jaar oudere Pools-Joodse kunstenares. Nussbaum bracht de helft van zijn leven door met Felka, maar een goede relatie bleken ze toch niet te hebben. Hun trein is de laatste die uit België naar Auschwitz vertrekt – een maand later wordt België bevrijd.

Schaevers heeft zeker geen conventionele biografie geschreven, maar Orgelman is eerder geconstrueerd in de vorm van een zoektocht. Hij volgt Nussbaum op de voet, geeft de informatie die hij heeft kunnen vinden (vaak betreffen dit getuigenissen van derden, maar een enkele brief is teruggevonden) en probeert op die manier dichter bij de kunstenaar te komen en zelfs in de kunstenaar te komen. Soms gaat het maar om kleine dingen, zoals de trouwakte van Felix en Felka, die Schaevers echter een grote zeggingskracht weet te geven. Pas in 1970 begonnen schilder en oeuvre aan een revival, nadat 117 schilderijen die Nussbaum in 1942 had ondergebracht bij een Brusselse kunsthandelaar, waren vrijgeven. Steeds meer werken kwamen aan het licht. Ontstellende schilderijen van een ontredderde mens in een ontmenselijkende tijd. Hoe langer hoe meer werd Nussbaums werk naar waarde geschat, met alle materialistische bijverschijnselen: veilingprijzen die de hoogte ingaan, vervalsingen, dubieuze verkopers, bedroevend gesjacher met tijdens de Tweede Wereldoorlog ontvreemd erfgoed. Vijfhonderd werken zijn weer aan het licht gekomen.

Voor de Joodse gemeenschap en al wie met de twintigste eeuw in het reine wil komen, liet Nussbaum als slachtoffer en schilder van de Holocaust (en veel meer dan dat) een onschatbaar symbolisch kapitaal na. Orgelman verhaalt de wonderlijke wedergeboorte van een door Hitler vernietigd kunstenaar. Martk Schaevers heeft Nussbaum en zijn vrouw Felka, hun leven en hun werk, hun plaats als mens in een vijandige wereld vereeuwigd in een ongelooflijk mooi en literair werk dat ik sprakeloos van bewondering gelezen heb.