Als een zandkorrel een parel wordt

HET LEVEN SPEELT MET MIJ. David Grossman. *****

Wat is liefde? En als een keuze, in liefdesnaam gemaakt, een afschuwelijke impact heeft op de volgende generaties, is het dan nog wel liefde of koppigheid?
Is trouw aan liefde, trouw aan een ideologie gerechtvaardigd als het het leven van een kind verwoest? En van die haar kind?
Als therapeut heb ik die verschrikking al te vaak van nabij meegemaakt. De verwoestende erfenis van trauma’s uit vorige generaties.

Drie vrouwen. Vera, de oermoeder, net negentig geworden. Aanvankelijk tegen de zin van de familie trouwt ze met een arme Serviër, Milos, niet eens knap, ziekelijk bovendien. Maar ze houdt van zijn ziel, tot over zijn dood heen. Vanbinnen is hij een schone man, en die schoonheid mag niet met een leugen bezoedeld worden. Ze houdt meer van hem dan van haar eigen leven. Ze kiest voor gruwelijke jaren in een Joegoslavisch kamp liever dan van hem een verrader te maken die hij niet was. Ze kiest om Tito die jaren van haar leven te geven, liever dan te liegen in ruil voor vrijheid. Maar in hoever mag je beslissen over en voor de levenden? Heb je het recht om ook hun leven aan te bieden in ruil voor de eer van je grote liefde? Vera geeft zichzelf, uit vrije wil, Nina zegt: ‘mij offerde ze op’.

Nina, de dochter. 6,5 jaar als ze op een en dezelfde dag beide ouders verliest. Verlaten en verraden. Daarna heeft ze nog maar één verlangen: dat iemand haar wil. Dat iemand voor haar kiest. Dat zij op de eerste plaats komt. Wat was er dan om meer van te houden dan van mij? Of: wie?
De man die onvoorwaardelijk voor haar zal blijven kiezen, is Rafaël. Van haar houden ondanks alles is zijn talent. Ook al loopt ze honderd keer of vaker weg.
Ook Rafaël is een halve wees. Als kind verloor hij zijn moeder na een lange ziekte. Haar lijden heeft een stempel op hem gedrukt, waaruit alleen haar dood hem kon verlossen.
Als Vera na haar terugkeer uit het kamp met zijn vader hertrouwt, wordt Rafaël het kind dat ze liefde kan geven. ‘Alsof ze niet al een kind had.’ Ook dat is een tere wankele driehoek: Rafaël, Vera, Nina.

Gili. Dochter van Rafaël en Nina. Ook zij het kind van een afwezige moeder. Kleinkind van een erg aanwezige grootmoeder, Vera. Dochter van haar vader, met wie ze een sterke band heeft, maar tegelijk is ze altijd waakzaam of hij wel trouw blijft, of hij wel voor haar kiest. En niet voor de vrouw, haar moeder, die hen voortdurend kwetst en verlaat.

De geschiedenis herhaalt zich. Een dochter van een onlosmakelijk koppel. Een dochter die beslist om de cirkel te doorbreken en geen volgende generatie te belasten. Zij zal geen kind krijgen.

Nina, Gili en Rafaël vormen de wankele vierhoek met Vera, die Gili lang geleden een duister geheim heeft verteld, terwijl ze dacht dat Gili in coma lag en het niet hoorde. Gili moest ervoor zorgen dat niemand ook de waarheid van haar grootmoeder zou kunnen verdraaien… Kan, wil, ze daar mee leven?

Het is dat familiegeheim dat ontrafeld moet worden. En op zoek naar de waarheid zullen de onderlinge relaties blootgelegd worden tot op de zenuwen. Alle haat, alle schuld, alle pijn. Maar ook alle liefde.
Hoe zwartwit is zwartwit? Legt niet ieder van ons zijn eigen accenten? En in hoever kunnen we die loslaten om de ander nader te komen, te vergeven, ons te verzoenen?
Kan ons perspectief veranderen?

Uiteindelijk is het een boek over de liefde die overwint.

Een korreltje aarde is genoeg om iets te laten groeien.
Een korreltje aarde kan genoeg zijn voor twee, als je maar wanhopig genoeg bent.

Er is de parallel met de plant in het kamp, een plantje op een rotsbodem in de brandende zon dat Vera beschermt met gevaar voor haar leven.
Een hel die ze haar dochter had willen besparen. Maar welke hel is groter? Het kamp of gescheiden zijn van je moeder? En was Nina niet ook op het ‘eiland’? Was ze niet veroordeeld om daar in gedachten te blijven dolen tot ze zichzelf en haar moeder er zou terugvinden?
Heeft een kind niet het recht op zijn eigen keuze, ook al is de moeder overtuigd te weten wat het beste voor haar is?

Het verhaal wordt verteld voor de camera, dat oog dat je dingen laat zeggen die je misschien nog nooit hardop hebt uitgesproken. De camera als een soort therapeut, of als spiegel van je geweten. Er is het beeld en er is het woord.

In een aantal recensies las ik ergernis over het wat verwrongen taalgebruik van Vera. Mij stoorde dat niet. Ik kan het begrijpen als een bewuste vorm die de auteur gekozen heeft om zowel haar verschillende achtergrond te benadrukken als haar heel eigen manier van denken die een kloof slaat tussen haar en de anderen. Die taalvorm staat voor haar eigen-zinnigheid en heeft m.i. nergens de bedoeling of het effect van ‘grappig’ te willen zijn. De verwrongen taal van Vera schuurt, zoals onbegrip, zoals misverstanden.
Ik heb ook nergens het gevoel van enige langdradigheid gehad. De roman had me vanaf de eerste, zeer bijzondere(!) zin in de ban en dat is niet gestopt tot de laatste zin.

Prachtige verwoording, op de snede van het mes, zoals het leven op de punt van dat mes ligt, en tegelijk teder, mild.

Een van de mooiste boeken die ik ooit las. Hij zit onder mijn huid en op mijn adem, en dat zal nog wel even duren…