Dom Casmurro: humor en de onbetrouwbare verteller in een roman van meer dan 100 jaar oud
De roman Dom Casmurro komt traag op gang. De plot zoals die op de achterflap geschetst wordt, wikkelt zich pas op de laatste 30 blz. af. In de eerste helft van het boek vertelt Bento Santiago uitgebreid over zijn pogingen om aan het seminarie en een toekomst als priester te ontkomen om met het buurmeisje Capitu te kunnen trouwen. Die eerste helft duurt lang en kostte me enige moeite. Op blz. 191 komt de verteller tot de vaststelling dat zijn papier bijna op is. “Hier zou ik op de helft van het boek moeten zijn, maar door onervarenheid heb ik de pen haar gang laten gaan, en ik ben bijna aan het eind van mijn papier, terwijl het mooiste van de geschiedenis nog komen moet.” Vanaf dat moment komt er een aangename, meeslepende vaart in het verhaal. De laatste 80 à 100 blz. van het boek heb ik werkelijk verslonden. Vaak heb ik ook moeten lachen, nu eens genietend glimlachen, soms hardop schateren, met de formuleringen van de oude, onbetrouwbare verteller.
Dom Casmurro, een boek uit 1899, is immers opnieuw een proeve van mijn stelling dat wat de beste klassiekers met elkaar gemeen hebben humor is. Als we boeken van 50, 100, 150 jaar oud vandaag nog steeds graag lezen, zonder dat de decennia of eeuwen onze leeservaring in de weg zitten, dan is het omdat ze enerzijds iets universeels over mensen zeggen en anderzijds omdat ze grappig zijn. Ik geloof dat klassiekers klassiekers worden omdat ze iets over mensen te vertellen hebben dat vandaag nog steeds resoneert én omdat ze dat doen met een liefdevolle ironie, een soort van spot die getuigt van een diep begrip van de ‘condition humaine’ om het met een dure term te zeggen. Net als met Middlemarch, De Buddenbrooks, Alleen in Berlijn en Posthume herinneringen van Brás Cubas, een ander boek van Machado de Assis heb ik me met dit boek kostelijk geamuseerd. Hedendaagse literatuur is verdomd ernstig en neemt zichzelf vaak te serieus. Als je wil lachen, lees dan de klassiekers.
Het is tevens een boek dat je aan het denken zet. Je krijgt het verhaal van een liefde en een huwelijk verteld door een schoolvoorbeeld van de onbetrouwbare verteller. Verblind door jaloezie ziet hij dingen die er mogelijk niet zijn, maar als lezer kan je onmogelijk te weten komen hoeveel van wat hij ziet toch werkelijkheid kan zijn. Je leert Capitu eigenlijk nooit écht kennen, alleen kom je te weten hoe hij naar haar kijkt. Op het einde blijft de lezer achter met de vraag: heeft ze hem nu echt bedrogen? Ik ben alvast niet geneigd ook maar iets te geloven van wat Dom Casmurro, Heer Nurks, ons vertelt.
Ik las enkele hoofdstukken uit het boek aan mijn elfjarige dochter voor. De korte zinnen en hoofdstukken, het ritme en de humor maken dit tot een uitstekend voorleesboek. Ze was meteen geboeid. Een gratis tip voor de Voorleesweek die er over een dikke week aankomt. Het hoeft niet altijd Toon Tellegen te zijn.
Verder hield ik nog net iets meer van Posthume herinneringen van Brás Cubas dan van Dom Camurro, maar dat Machado de Assis een groot schrijver was, staat buiten kijf.
