“Lezen om kaders af te toetsen” - interview met Tom Hannes

Interview door Tony Vanderheyden. Foto: Koen Broos.

Wie is Tom Hannes?

(Lacht) Dat hangt ervan af wie de vraag stelt en waartoe de vraag dient. Voor mijn vrouw ben ik een andere Tom dan voor mijn kinderen, of voor anderen… Maar er is één ding dat overal in terugkomt en dat is het zenboeddhisme. Ik ontdekte het op mijn veertiende en ben me daarin steeds meer gaan verdiepen. Vandaag (onder)zoek ik nog altijd hoe het zich verhoudt tot ons dagelijks leven.

In het kader van de 10-daagse van de Geestelijke Gezondheid geef je op 20 oktober een lezing in Bib Bist. Hoe kan lezen bijdragen aan je geestelijke gezondheid?

Ho! Ik kan me voor mezelf een goede geestelijke gezondheid niet voorstellen zonder lezen. Geestelijke gezondheid – en ik trap nu even een open deur in – heeft veel aspecten. Wij zijn complexe wezens: we moeten voldoende beweging, licht en voeding hebben, in een propere omgeving leven en genoeg mensen zien. Daarnaast heeft welzijn ook baat bij een stabiel filosofisch kader. We kijken allemaal naar de wereld binnen een bepaald frame – een kader dat ons is aangereikt, of dat we gekozen hebben. Bewust of onbewust. Door te lezen kan je dit kader aftoetsen, aanvullen, beter begrijpen. Hoe kijk ik naar de wereld – hoe is mijn relatie ermee? Als we niet goed weten wat onze plaats is in de wereld, waar en hoe we in de wereld staan, dan hakt dat in op ons welzijn. Lezen is dan zeer welgekomen.

Vroeger – toen er nog geen boeken waren – gebeurde dat door het vertellen van verhalen, mondelinge overlevering.

Ja, daarom is lezen zeker nu zo belangrijk, omdat we vandaag veel minder mondelinge overlevering hebben.

Al hebben we vandaag wel een constante stroom nieuws, verhalen, feiten of ‘alternatieve feiten’ via ontelbare mediakanalen.

Zeker. Wat we binnenkrijgen via al deze kanalen pretendeert ofwel nuchtere feiten weer te geven – zoals het journaal – of onschuldig entertainment te zijn. Terwijl het heel wat ideologie met zich meedraagt.

Zo wordt bijvoorbeeld ook verwacht dat we hard werken en veel consumeren – work hard, play hard. Dat is ons heimelijk filosofisch kader. We doen of dat geen religie is. We zijn immers verlost van alle religies. Maar die filosofie van ‘hard werken’ is ook een religie: “als ik hard werk en hard geniet, dan komt alles in orde”.

Je schreef enkele boeken, waaronder Leven in het nu. Leeft een lezer in het nu? Of ontvlucht die net dat nu?

Ik moet eerst even zeggen dat ik niet gelukkig ben met die titel. Maar soms moet je je uitgever volgen. De titel die ik voor ogen had was De flinterdunheid van het bestaan.

Het boek gaat dus absoluut niet om als ik maar in het nu leef komt alles goed. Het is eerder een langgerekt betoog daartegen.

De titel klopt enkel als je het beschouwt als een onderzoek naar wat we heimelijk denken dat ‘in het nu zijn’ vandaag betekent. Om ons ervan vrij te maken.

Om op je eerste vraag terug te komen: ook lezen is wat mij betreft een heel belangrijk onderdeel van leven in het nu. Om kaders te zien, die eventueel te ontmantelen, nieuwe kaders te maken. Als we niet meer zelf kunnen denken over het nu, worden we helemaal gegijzeld door de coca-cola’s van deze wereld.

We kunnen inderdaad zeggen dat we in een neoliberale consumptiemaatschappij leven, waarin een individu geacht wordt een ‘geslaagd en succesvol leven’ te leiden. We zien ook een opgang van yoga, meditatie, activiteiten in academies. En interesse in boeddhisme, zoeken naar zingeving – je praktijk heeft een cliëntenstop. Heeft de maatschappij deze ‘ontspanningen’ niet net omarmd om ‘het systeem’ te blijven voeden – doe nu even wat yoga en meditatie, dan kun je er straks weer invliegen?

Dat is een heel goede en pertinente vraag. En ook een aloude kritiek. De Sloveense socioloog/filosoof/psychoanalyticus Slavoj Žižek heeft daar een heel epistel over geschreven: dat het boeddhisme de laatste kapitalistische religie is. En hij heeft een punt.

Wat dit voor mij aantoont is opnieuw het belang van het kader van waaruit je naar de dingen kijkt. In elke richting ga je je welzijn zoeken? Je kunt bijvoorbeeld op neoliberale wijze mediteren. Om er daarna weer snel tegenaan te gaan. Dan open je je ogen niet echt voor de oorzaken en bronnen van leed, noch voor oprispingen van verontwaardiging, droefenis over wat er met de planeet gebeurt. Om dat toe te laten en er op een wijze manier mee om te gaan.

Een ander gegeven is je individuele situatie. Zit je alleen, of heb je een gemeenschap rond je waar wordt gepraat, gedeeld, gedacht over wat dat mediteren betekent? Dan kunnen de verschillende delen van het leven tegen elkaar wrijven en kunnen er mooie vonken ontstaan. Dus het kader is belangrijk.

Daarin zit dan ook het aanvaarden van het onvolmaakte.

Zeer belangrijk. Absoluut. Dat is een kernonderdeel. Maar niet alleen het aanvaarden. Het begint met aanvaarden. Het durven erkennen. Maar wat doe je daar vervolgens mee? Want aanvaarden kan zijn: ik werk in een toxisch bedrijf, de werksfeer is een gruwel, maar ik zal het maar aanvaarden. Dat kan niet de bedoeling zijn.

Je spreekt in je boek ook over ‘flinterdun denken’…

Ik dacht daar een flinterdun boek over te schrijven. Maar het is het dikste dat ik tot nu geschreven heb. (lacht)

Het is ontstaan uit een oud boeddhistisch idee dat veel leed ontstaat door onze rare gewoonte om de waarheid ergens diep te gaan zoeken. Dat er een realiteit bestaat die dieper is dan de ‘oppervlakkige’ verschijnselen en dat die ons gaat redden als we er toegang toe vindt. En dat dit kletspraat is. Ook wij geven in ons taalgebruik veel meer uiting van dat dieptedenken dan we bewust van zijn.

Neem nu het woordje ‘eigenlijk’. Je moet er maar eens op letten, hoe vaak dat gebruikt wordt. Stel iemand zegt: “Ik heb nu wel die twee boeken meegepikt, maar eigenlijk ben ik geen dief.” Dan maakt die een verschil tussen de feitelijke wereld (boeken gepikt) en een diepere realiteit (geen dief) die meer waard is. Ik zie in het boeddhisme een mooie mogelijkheid om van dat dieptedenken af te raken. Maakt niet uit of ik eigenlijk een dief ben of niet: wat deed me die boeken pikken? En is dat de meest wijze manier van leven?

Of stel: jij stelt een vraag en ik word daar lastig van. Dan hoef ik niet per se in de diepte te gaan, maar kan ik blijven bij wat zich voordoet: “kijk dat is interessant, wat maakt mij nu lastig?”

Die open en onderzoekende manier van kijken kan je vervullen, verrijken. Alles wordt reuze interessant. Je zou het een alternatieve vorm van ontwaken kunnen noemen. Iets helemaal anders dan ‘ik heb mijn diepste zelf gezien dus ben ik nu verlicht’.

Wat mogen mensen die de lezing van je bijwonen verwachten?

Ja, daar zal ik toch het belang van zo’n kader schetsen. Een perspectief voor ons welzijn. We leven in een maatschappij waarin we vrij zijn om ons kader te kiezen. Ik ben hier nog niet gestenigd omdat ik boeddhistisch ben. Dat is heel waardevol want op sommige plekken gebeurt dat wel.

Maar zo’n kaderonderzoek is tweeledig. Ten eerste is de vraag wat ons kader nu is, en of het ons welzijn dient. En ten tweede is er de vraag wat een beter kader kan zijn en hoe we ermee kunnen werken. Je kan dat in je eentje doen, maar dat is verschrikkelijk moeilijk. Je kan dat ook doen door te lezen bijvoorbeeld. Dat is alvast een soort van dialoog. Door te kijken hoe de tekst bij jou resoneert.

Dat vergt toch enorm veel inzicht? Inzicht in de werking van ons lichaam, het belang van voeding, hoe economische, politieke en sociologische systemen werken, hoe die psychologische verwerking verloopt…

… vandaar het belang van boeken (lacht). Je kan uiteraard van niemand verwachten al die domeinen tot zich te nemen. Het is ook niet voor niets dat populaire non-fictieboeken het zo goed doen. Niet alleen omdat ze alsmaar beter geschreven worden. Er is een grote culturele interesse voor.

Onze maatschappelijk vrijheid heeft een keerzijde: je moet je zingeving zelf maar wat zien uit te vinden. Het zou interessant zijn moest er wat dat betreft meer gemeenschapsstructuur zijn. Voor een stuk zit dat wel in politieke partijen, die een geheel zijn van ideologische en filosofische visies. Maar dat volstaat niet. Maar je hebt gelijk, voor een individu kan die complexe zoektocht uitputtend zijn en daarom is het goed om af en toe ook gewoon ‘te zijn’.

Het belang van bijvoorbeeld van een lezing is misschien ook het neveneffect: het gevoel dat je niet alleen aan het zoeken of nieuwsgierig bent.

... zoals men ook wel zei dat het belangrijkste van naar de kerk gaan het moment na afloop van de dienst was, wanneer je elkaar kon ontmoeten – zonder afbreuk te willen doen aan de katholieke leer.

Maar inderdaad: merken dat je niet alleen bent is een heel belangrijk aspect. Ook een boek heeft die kracht: de herkenning ‘ik heb dat ook’. Boeken laten zien welke ideeën er in omloop zijn. Uitgedrukt in verschillende vormen en contexten – auteurs vinden lezers voor hun ideeën en lezers vinden in boeken ideeën om af te toetsen.

Is dat ook een pleidooi om zo gevarieerd mogelijk te lezen, genres, auteurs, stijlen, onderwerpen… enzovoort?

Niet noodzakelijk. Ik voel me niet geroepen om te zeggen wat en hoe je zou moeten lezen. En we hebben ook experten nodig die zich in één thema verdiepen. Wij zijn gelukkig niet alleen. We zijn een netwerk van schrijvers en lezers die elkaar kunnen helpen.

Is er een boek dat jij iedereen aanraadt? Het mag er één van u zijn.

Hoe meer men mijn boeken leest hoe fijner natuurlijk (lacht). Als ik er dan één uitpik van mezelf dan is het Leven in het nu, dat dus gaat over wat het vandaag betekent in het leven te staan, hoe je (in het) nu kunt leven.

Maar die vraag had ik niet zien aankomen – er zijn er zoveel. Misschien moet ik je dat later eens mailen.

Is er een boek dat op jou enorm veel indruk heeft gemaakt? Of dat je meermaals herlas?

(Denkt na) Mijn brein lijkt altijd toe te klappen bij zo’n vraag. Maar een boek dat op mij een enorme indruk heeft gemaakt is Empty Words van John Cage. Alleen maar klanken – geen woorden. Finnegans Wake van James Joyce is ook zo’n boek waar ik geen bal van begreep maar waar ik veel plezier aan had. Nu zou ik wellicht Critical zones aanraden van klimaatfilosoof Bruno Latour: een kanjer, een tentoonstellingscatalogus die gestalte en uitdrukking geeft aan de klimaatproblematiek – prachtig met allerlei vormen van illustraties, en onvermijdelijk moeilijke materie. Het geeft de zoektocht weer van hoe het is om in een klimaatcrisis te leven. Ik loop graag verloren in het boek. Verloren zijn is een kunst waar we vandaag allemaal wel wat training in kunnen gebruiken. Ook dat is in het nu leven.

Gerelateerd literair aanbod:

Op donderdag 20 oktober geeft Tom Hannes de lezing "Mag het iets meer zen" in bibliotheek Bist, in het kader van de 10-daagse van de Geestelijke Gezondheid: https://www.antwerpenleest.be/...

Diezelfde dag kunnen stadslezers om 19u genieten van het gratis voorprogramma "De Troost van Literatuur", waarin Silvie Moors (Bond Zonder Naam) vertelt over het heilzaam effect van lezen, en stadslezer Katja Verbeeck interviewt: https://www.antwerpenleest.be/...