Van de zin in schrijven tot het boek op je nachtkastje - interview met Tony Vanderheyden

Op een mooie herfstdag sprak Isabel Hessel voor Antwerpen Leest met Tony Vanderheyden. Hij is ‘verantwoordelijke non-fictie‘ bij Creatief Schrijven vzw., waar het interview ook plaatsvond.

Wie is ‘Tony van creatief schrijven‘? Kan je jezelf even typeren?

In de context van Antwerpen Leest? Ik ben iemand die in het belang van taal gelooft en die ook gelooft dat we er veel meer zorg aan moeten besteden. Dat gaat bij teksten in twee richtingen, door het juister schrijven - beter verwoorden dus - en door aandacht bij het lezen. Als we die twee dingen beter doen, is er veel meer begrip en vanuit meer begrip en kennis - maar ook door meer in vraag stellen - wordt het samenleven beter. Dat is mijn drijvende kracht.

In vorige levens heb ik ondervonden dat er vaak taalonvermogen was. Bijvoorbeeld in mijn periode bij loopbaanbegeleiding en personeelswerk. Voor velen is het erg moeilijk om over zichzelf te spreken of zich uit te drukken. Wie ben je - wat kan je - wat wil je: eenvoudige vragen, maar ik stelde vast dat als je taal kon aanreiken, dat mensen er zich in konden herkennen en daardoor veel gemakkelijker het pad konden kiezen dat ze misschien wilden verkennen.

En toen werd je verantwoordelijke non-fictie? Wat betekent dat precies, non-fictie?

Het is eigenlijk zwak als we iets moeten verklaren door te zeggen wat het niet is. Non-fictie is niet enkel hetgeen dat geen fictie is. Frank Westerman (red: een Nederlandse journalist en schrijver) spreekt over feitenliteratuur. Dat zegt al meer, vind ik.

Uitgeverijen gebruiken tegenwoordig vaak het label literaire non-fictie. Kan je ons daar iets over vertellen?

Uitgeverijen worden door mensen gerund, die steken dingen graag in hokjes. Dat lijkt soms misschien gemakkelijk maar blijkt steeds beperkend.

De brede waaier van ‘feitenliteratuur’ gaat van kookboeken tot managementboeken naar boeken over natuur, filosofie, alle wetenschappelijke vakken, zingeving, maatschappij, noem maar op.

Sommige boeken zijn droog en wetenschappelijk. Lijken enkel voor ‘insiders’ te zijn geschreven. We zien wel een tendens dat meer non-fictie gebracht wordt met een verhaallijn, een narratieve component. Met het effect dat de boeken toegankelijker, herkenbaarder worden. Daardoor worden een aantal van die werken als ‘literaire non-fictie’ bestempeld, omdat ze over waar gebeurde feiten gaan, maar narratief verteld zijn, ook een verhaal zijn. Dan komen we weer bij de volgende discussie: wat is waar gebeurd en wat niet?

Neem bv. de historische roman: die staat dus wel bij de fictie, ondanks dat die over een historisch gegeven gaat. Uitgeverijen kijken naar het meest commerciële kader dat voor een werk kan gebruikt worden. Vaak wordt dan voor het label roman gekozen, ook om discussie over de exactheid van historische feiten te temperen.

Gisteren werd Tom Naegels boek ‘België – een migratiegeschiedenis’ tot beste boek van 2021 gekozen. Welk boek was het meest belangrijke boek van 2021 voor jou? En hoe bepaal je dat?

Klopt, Tom Naegels boek heb ik gelezen en het is zeker relevant. Voor mij is het belangrijkste boek vaak een boek dat me overvalt. Ik kan een boek uitkiezen, heel bewust, met hoge verwachtingen, maar soms komt er een boek uit een onverwachte hoek dat de meeste indruk kan achterlaten.

‘Waarom we bang zijn’ van Bram Vervliet vind ik zeker ook vermeldenswaardig. Maar dat is van dit jaar.

Als jij een boek zou zijn, welk boek zou je dan zijn?

Hm, ik denk een fragmentarische bloemlezing van het leven, met nog vele witte pagina’s.

Het boek dat de leesvonk deed overslaan en tot een levenslange verslaving maakte?

Het heeft eigenlijk lang geduurd vooraleer ik een lezer werd. Ik was aanvankelijk vooral een luisteraar. Muziek en songteksten, meer dat dan dat ik een boekenverslinder was. Tussen de muzikanten zit ook wel eens een Nobelprijswinnaar (red: Bob Dylan). En greep ik naar Haruki Murakami omwille van de titel ‘Norwegian Wood’, dat verwijst naar een nummer van de Beatles. In Murakami ontdekte ik de meeslependheid van een verhaal. Toch ben ik altijd blijven zoeken naar de betekenis van dingen, waardoor je automatisch bij non-fictie terechtkomt.

Welk boek zou je meenemen op een eenzaam eiland?

Misschien sowieso een met nog wat blanco pagina’s, waar ik zelf nog iets aan kan toevoegen. En dan moet ik inderdaad eens zoeken naar een boek dat ik 50 keer moet lezen om het te begrijpen. Misschien 'Helgoland' van Carlo Rovelli.

Creatief schrijven richt zicht tot de schrijfliefhebber. Wanneer is iemand een schrijver?

Goeie vraag. Om die vraag op te lossen maak ik soms het verschil tussen een schrijver en een auteur. De auteur is dan iemand die gepubliceerd werk heeft. Een schrijver noem ik iemand die schrijft. Wij van Creatief Schrijven willen vooral het plezier van het schrijven ondersteunen. Met een beetje ondersteuning en door wat handvatten aan te reiken stellen we vast, dat het vaak veel vlotter begint te lopen. En als het veel vlotter loopt geeft het vaak ook meer plezier. Het zit hem in het spelen met de taal, het ritme zoeken, de juiste betekenis vatten. Het is door met die dingen bezig te zijn dat woorden betekenisvolle zinnen worden. En met die betekenisvolle zinnen heeft de schrijver zin gecreëerd.

Gaan we even van de creatieve geest die schrijft naar de lezer toe?

Ik zie dat rondom ons dingen snel veranderen en dan nemen zekerheden af. Veel mensen zoeken tegenwoordig naar zin en betekenis en daar is schrijven soms een heel welkom hulpmiddel voor. Vanaf het moment dat je gedachten gaat uitdrukken met pen en papier of op je laptop, begin je eigenlijk te zoeken naar wat belangrijk is voor jezelf. En iedereen kan die expressievorm zoeken die hem het beste ligt. Voor sommigen zal dat de poëzie zijn, voor anderen is dat een managementboek of andere non-fictie. Maar schrijven draagt bij tot meer ordenen, wegen vinden.

Schrijven is op zich een individuele activiteit, maar door dat in schrijfgroepen te organiseren voelt men zich niet alleen en kunnen ideeën gemakkelijk gedeeld worden. En dat is volgens mij ook wat er met lezen gebeurt, het ontdekken van ideeën, handelingswijzen, emotie van anderen waar je jezelf in kan herkennen.

Wat wordt er tegenwoordig zoal geschreven?

Men beweert wel eens: er wordt minder geschreven. Ik denk dat niet. Natuurlijk worden er duizenden e-mails geschreven per dag (die ook vaak veel beter kunnen), maar veel mensen vinden plezier in poëzie. Anderen in hun ervaringen op een andere manier weer te geven. Niet alleen met oogmerk daar goed verkopende dichtbundels of een bestseller mee te realiseren, maar ook louter omwille van het plezier bezig te zijn met gedachten, taal en woorden.

Neem nu die reeks die we hier hebben: portretschrijven. Mensen die vier zaterdagen bij elkaar komen en op verschillende manieren iemand schriftelijk portretteren. Daar komt geen bundel of naslagwerk van, maar mensen hebben wel plezier van het schrijven gehad en geleerd hoe ze naar anderen kunnen kijken.

Hoeveel schrijvers ken jij die van het schrijven kunnen leven?

Onlangs las ik dat het gemiddelde aantal exemplaren dat van een boek verkocht werd 40 was. Waarschijnlijk zal dat cijfer anders zijn naargelang de parameters en hoe dat wordt gemeten, maar het zegt wel dat het maar voor heel weinig auteurs gegeven is om van hun boeken te kunnen leven. Bovendien komt slechts een beperkt aantal van de uitgegeven boeken werkelijk in de boekhandel.

Waaraan ligt dat?

Onder andere eenvoudigweg door de beperkte ruimte die een boekhandel heeft.

Zitten daar ook de boeken in die in self-publishing werden uitgegeven?

Ik denk zelfs van niet. Vandaag bestaat er een brede waaier aan manieren waarop je kunt uitgeven. In eigen beheer, in semi-eigen beheer, op een klassieke manier bij een uitgeverij… In een bibliotheek kan je nog wel eens vinden wat niet meer of nooit in de boekhandel kwam.

De bibliotheek als plek om te vinden wat je niet zocht?

Bijvoorbeeld. In de catalogus suggereert men bijvoorbeeld ook artikels die gepubliceerd zijn in tijdschriften…

Welk boek ligt er momenteel op jouw nachtkastje?

Altijd verschillende. Zo kan ik in vier of vijf boeken tegelijk bezig zijn. Mensen vinden dat soms raar, maar ze volgen ook soms vier series op tv en kijken ondertussen het journaal. Voor mij is dat ook met lezen perfect mogelijk. Maar om jouw vraag te beantwoorden: ‘Kassa 19’ van Claire-Louise Bennett, ‘De honingeter’ van Tülin Erkan, die ooit mijn collega bij Creatief Schrijven was, ‘Omringd door idioten’ van Thomas Erikson, wat bij Antwerpen Leest zeker niet het geval is (lacht). Het is een non-fictie-bestseller en ik ben nog aan het onderzoeken of het dat wel waard is.

We hebben horen waaien dat jij zelf plannen hebt voor een eigen boek …

Tom Naegels heeft er ongeveer zeven jaar over gedaan om tot iets te komen wat ‘Het belangrijkste boek van 2021’ werd. Ik werk al zo’n twintig jaar aan een boek over muziek, zeg maar literaire non-fictie. Dus hopelijk komt er nog ‘het belangrijkste boek van het decennium’ en dan …

… spreken we elkaar nog eens voor Antwerpen Leest!’

Hartelijk dank Tony, het was een boeiend gesprek.