Een boon voor boeken: wat en hoe leest Els Dottermans

Ik ga graag even terug naar je juryvoorzitterschap van de Boonliteratuurprijs fictie/non-fictie. Je hebt de prijs uitgerekt aan Safae el Khannoussi voor Oroppa. En binnenkort zit je aan de ontbijttafel met Wim Oosterlinck om over je favoriete boeken te praten. Je zit volop in lezen. Was dat altijd zo? Heb je altijd veel gelezen?

Ik heb altijd veel gelezen, vanaf mijn twaalf, of vroeger zelfs, als meisje van negen of tien las ik Nederlandse boekjes, De Olijke Tweeling, die waren inspirerender dan saaie Vlaamse boekjes. Want zo was er Claudia en die was al zo stilletjes verliefd en die woonde in Scheveningen en Parijs, spannend! En een leukere beeldende taal. Ik herinner me zelfs nog een zin: “Mama kwam binnen met een blad vol prik”. Dus die zat met haar vriendinnen op haar kamer en haar moeder kwam binnen met zelfgebakken koekjes en een blad vol prik. Ik kon daar zo naar opkijken dat er een moeder binnenkwam met een blad vol prik. Dat is toch het laatste wat mijn moeder zou doen, binnenkomen met een blad vol prik.

Die taal was anders. En sprak tot de verbeelding. Het leek zo een leveltje hoger. Ik heb dat altijd gehad tegenover het gebruik van taal in Nederland. Dat is nu minder maar toen ik pas afstudeerde en naar Nederland ging om te spelen in een theaterstuk in de Brakke Grond in Amsterdam voelde je aanvankelijk toch een beetje achtergesteld met uw Vlaams. Ze verstaan je slecht en je moet je ook nog eens uitleggen. Dat is ondertussen minder omdat je zelf je taal verbetert en omdat ik het Vlaamse soms zelfs mooier vind dan het Nederlandse.

En ik heb dat toen gedaan over Herman Teirlinck, nog niet wetende dat ik toneelschool ging doen. We vergeleken de dramatische kunsten met de beeldende kunsten. Hij was een kunstenaar en hij vond zijn eenzaamheid in zijn werk zwaar om te dragen als kunstenaar. En hij zei, als je kiest voor theater, dan heb je tenminste een heel groot sociaal leven, dat gaat tof zijn. Ik werd matuur verklaard maar ik heb nooit universiteit gedaan.

Was je onmiddellijk blij als die vraag kwam voorzitter te zijn van de jury voor de Boon-literatuurprijs?

Ja, ik kreeg die telefoon van Jos Gheysels. Het eerste waar ik aan dacht was natuurlijk het leeswerk. Dat waren 575 of 676 boeken die we hier in kartonnen dozen voor de deur kregen. De eerste lichting waren het al tien dozen. Het uitpakken was fantastisch. Samen met mijn man Han, precies Sinterklaas. Ik had een nieuwe IKEA-Billiekast gekocht om ze in te rangschikken. Ik ben enorm dankbaar dat ik dit heb mogen doen, want ik vond het fantastisch.

En hoe heb je dat dan aangepakt? Je moest natuurlijk meer lezen dan je gewend was. Je moest dat dan inpassen in je leven, in je gezin. Was het werkelijk kettinglezen?

Ja, kettinglezen maar er zat een goed systeem in. Er zijn zes juryleden en je leest per twee een boek. Dus bij de eerste lichting waren er ongeveer 300 boeken en daarvan moet je er dan, gedeeld door zes, vijftig lezen. Met z’n twee. De andere boeken lezen de anderen ook steeds per twee. Maar vijftig boeken in drie maanden, blijft wel veel. Maar ook daarin leer je een systeem ontwikkelen.

Wat gebeurt er bij mij bij de eerste twintig bladzijden: verrast me dit al? De stijl, het woord- en zingebruik, de opbouw, spreekt het me aan? Dan de volgende dertig,...

Neemt het verhaal mij mee? Dan was het al een A voor mij. Een A is behouden. B is, ik weet het niet, dan moeten we er wat over discussiëren en C betekent niet behouden.

Zo lijkt dat een hele grove borstel maar het is in overleg, in eer en geweten en op basis van leeservaring. Het is vergelijkbaar met een auditie van tien minuten voor een rol in een toneelstuk.

Klopt, dat lijkt soms wat op miskenning, of te weinig aandacht voor het werk, maar in de muziek is dat ook zo, ervaren muziekvolgers horen ook snel waar een kwaliteit ligt, een originaliteit. Het zijn voelsprieten die je hanteert. Natuurlijk zijn sommige werken moeilijker, ontoegankelijker en vragen ze om meer inspanning.

Onze winnaar! (Oroppa van Safae el Khannoussi). Dat lijkt dan wel tegengesteld aan wat ik net zei, want de eerste vijftig bladzijden had ze me niet. Maar toen, gelukkig ben je dus met twee, zei de andere lezer: pak het maar terug vast.

Ik betrapte mezelf erop dat ik te snel aan het lezen was. Je moet je bij elk volgend boek even heroriënteren. Terug concentreren, krijg ik dat boek in de rails of krijgt mij dat in de rails, het zijn tijd geven, ik was te snel gegaan dus heb ik het twee keer gelezen.

Ik merk dat wanneer ik een boek lees als voorbereiding van een gesprek erover met de auteur, dat ik anders lees, dat ik niet gewoon onbevangen kan lezen. Was dat bij u ook, omdat je onmiddellijk aan het beoordelen bent?

Ja, en als ik merkte dat ik uit die beoordeling raakte en in de flow van het boek zat, dacht ik; dit is goed. Dat is met theater ook zo, als je aan het spelen bent, en je bent goed aan het spelen. Als je minder goed aan het spelen bent, dan lijkt het of er iemand op je schouder mee is aan het kijken.

En was het leestempo drukkend?

Soms wel ja. We waren in april naar het Comomeer gegaan, met de auto gelukkig, en we hadden bakken, bakken boeken bij. Het was heel slecht weer. En we hebben daardoor gelukkig heel veel kunnen lezen. Dat was een geluk bij een ongeluk. Het is ook wel fijn dat je partner ook graag leest.

Is het soms moeilijk of anders als je sommige auteurs persoonlijk goed kent?

Ja. Ik kan niet uitsluiten geïnteresseerd te zijn in nieuw werk van de grote schrijvers die je volgt, die je kent. Dat kun je niet uitsluiten, maar ik weet ook dat ik in het begin nadacht over, wat zou ik het leukst vinden om mee te maken? Iemand zoals toen nog Marieke Lucas Rijneveld, nu Lucas Rijneveld ontdekken, dat je iemand ontdekt die groot gaat worden. Dat is iets ongelooflijks. En ja, dat hield ik altijd in mijn achterhoofd.

Het waren natuurlijk allemaal recente boeken. Dan zou het logisch zijn dat er iets van een tijdsgeest in zit. Die boeken werden natuurlijk niet allemaal vorig jaar geschreven. Sommigen hebben er uiteraard langer over gedaan, een paar jaar misschien zelfs. Maar toch zou dat iets over de tijdsgeest moeten zeggen. Heb je een rode draad gevonden?

Ik denk dat we op een kantelmoment zitten. En dat bewijst ook de keuze van de boeken. De verscheidenheid in de shortlist is heel groot. Het zijn echt vijf totaal verschillende boeken. Totaal verschillend. Veel boeken die over onszelf gaan, over het individu, het ik, wat ik meemaak in deze tijd. Ik en mijn autisme, ik en mijn bevalling, ik en al de dingen. De vaststelling ook: er wordt heel erg veel uitgegeven, vind ik.

Verschillende richtingen die auteurs uitgaan en het grotere verhaal proberen te vatten. Die de wereld proberen te begrijpen, wat Safae el Khannoussi ook absoluut doet. De wereld proberen te beschrijven waar zij in zit. Die boeken vertonen zich vooral nu, vind ik. Het laatste boek van Stefan Hertmans (Dius) gaat ook in die richting.

Autofictie ook, ik vind het heel interessant wat er gebeurt. Jonge mensen die durven.

En over natuur? In het bijzonder de relatie mens – natuur? In fictie maar vooral in non-fictie.

Ik vind dat toch echt appels en peren. Fictie en Non-Fictie: echt appels en peren. Ik ben voorstander om die categorieën te splitsen: twee prijzen. We hadden wel twee winnaars met non-fictie: “De levens van Claus” en “Het grote kippenboek”, non-fictie maar ook weer heel verschillend.

De winnaars worden langer onthouden, maar die die het net niet zijn geworden, die worden snel vergeven.

Ja, wat men wel doet is de shortlist al eerder bekendmaken. Je ziet dan dat die al snel in boekhandels verschijnen enkel omdat ze op die shortlist staan. Maar een boek als De wereld een lichaam van Melani Reumers verdwijnt dan toch weer snel van de radar. Dat is dan ook wel zonde.

Ik lees zelf niet veel non-fictie. Zonder dat ik daar een waardeoordeel mee wil aangeven. Er is uiteraard fantastische literaire non-fictie, zoals bijvoorbeeld van Charlotte Van den Broeck.

Waar ik ook geen enkele aansluiting mee had, was de graphic novel. Maar dat genre heb ik nu leren kennen. En dat is wel een onontgonnen gebied voor mij. Ik heb dat met het werk van Brecht Evens ontdekt. Dat is wel intrigerend, vind ik. Hoe ook jongeren blijkbaar soms heel visueel denken. Waarbij het in combinatie met tekst nog rijker wordt. Ik ben blij dat ik daarmee in aanraking gekomen ben.

Ik heb nooit graag strips gelezen, ik was geen striplezer. Die zinnetjes zo kort en dom. Ik hou van dialogen, van de diepte van personages.

“De buitengewoon geslaagde opvoeding van Frida Wolf” is ook een mooi en geestig boek, en “De kroon met twee pieken” van Guido van Heulendonk: fantastisch. Er is zo veel te lezen.

Lezen heeft vele functies. Ontspannen, ontdekken, ontmoeten, ontnuchteren. Wat is het dan vooral voor u?

Ontdekken. Troosten. Inzicht geven. Een auteur die mij dingen aanreikt om de wereld waarin we leven beter te begrijpen. Om wat meer mededogen te tonen voor wat er allemaal aan de hand is, in plaats van te oordelen. Als ik dat in een boek tegenkom, iemand die mij meeneemt op dat pad, zoals Safae el Khannoussi. Hoe zij niet in een slachtofferrol kruipt, maar in laten ontdekken hoe die mensen die van een boot vallen, want er vallen heel veel mensen uit een boot nu, hoe die proberen te overleven. Zij beschrijft de onderwereld van Europa, van West-Europa, die vol zit van mensen die niet meer op hun boot zitten. Die er niet meer op gaan, die er afgeduwd worden.

En als je met wat meer mededogen door die wereld gaat, dan word je rustiger. In plaats van, help, die mensen bedreigen mij. Als je leert begrijpen, dan is alles draaglijker. En als een boek dat met mij doet, dan ben ik daar enorm dankbaar voor.

Benieuwd naar meer tips van Els Dottermans?

Op zondag 11 mei om 11u in Bib Arena boekentipontbijt met Wim Oosterlinck: https://www.antwerpenleest.be/...